स्निग्ध

त्यांचं माझं नातं काहीच नव्हतं. लावायचंच झालं तर सासू-जावयाचं होतं. माझ्या बायकोच्या मित्राची आत्या. म्हणजे माझ्या सासूरवाडीकडचं मानलेलं नातं. जरासं अवघडलेपणाचं, थोडसं दडपणाचं, काहीसं नकोपणाचं... असं आडवळणी. मोजक्या औपचारीक शब्दांत भेटी संपाव्यात आणि नाव आठवणींच्या डाव्या यादीत राहावं असं नातं.

पण आत्या वेगळी होती. आपण काही माणसांचा उल्लेख मनात प्रेमाच्या एकेरीत करतो आणि समोरासमोर त्यांना आदराचं अहोजाहो करतो. आत्या त्यातली होती. तीसएक वर्षांत आमच्या जेमतेम सातआठच भेटीगाठी झाल्या असतील. त्यात कोणत्या विशेष प्रसंगाची उल्लेखनीय आठवण नाही. पण त्यांच्याबद्दल जे ऐकून होतो ते प्रत्यक्ष पाहण्याचा अनुभव मात्र मिळाला. एक वेगळंच माणूसपण पाहायला मिळालं.

माझ्या बायकोचा कॉलेजचा ग्रुप जरा वेगळ्याच ढंगाचा. सारेच जण संवेदनशील आणि कविमनाचे. आतलं बाहेर आणि बाहेरचं आत शोधत असलेले. कॉलेजच्या काळात तरुणाईच्या धांगडधिंग्यात आपणही असा वेडा हळवा कोपरा जपलेला असतो. पण मग पुढे काळ त्याची नीट साफसफाई करतो. फुलांची छाटणी करतो. वाढत्या वयाबरोबर तो पाचोळाही उडून जातो. चाकोरी सुरू झाली की संवेदनशीलता नावाची अनावश्यक वस्तूही अडगळीत जाऊन पडते. झाड वठू लागतं.

पण या मित्रांनी तो कोपरा आजतागायत हिरवा ठेवला. त्याचं कारण ही आत्या. कॉलेजमध्ये या मित्रमंडळींची भेटण्याची जागा काय तर लायब्ररी. ग्रुपमधल्या एकाची ही सख्खी आत्या. कॉलेजच्या लायब्ररीतली ग्रंथपाल. आपली आत्या आपल्याच कॉलेजमध्ये असणं हे जरा अवघडलेपणाचंच. घरचाच पहारा तो. पण या मावशीच्या मायेच्या आत्याबाई सार्‍या वेड्यांना ओळखून होत्या. जिथे मोठ्याने बोलायचीही चोरी तिथे यांच्यात तरुणाईतलं मैत्र फुलवत होत्या. त्यांनी या प्रत्येकाच्या मनातलं काहीतरी ताजं, लसलसतं, उमलतं असं जोखलं होतं. या हरवलेल्या जीवांना पुस्तकाची पानं सांधावीत तसं एकत्र बांधून ठेवलं होतं. जन्माला आल्यावर नाव ठेवण्याचा अधिकार आत्याचा असतो. पण या आत्यानं पोरांच्या कानात कुर्रर्रर्र करून प्रत्येकाच्या नावाचा अर्थ सांगितलाय असं वाटायचं.

मी त्या कॉलेजचा नाही. या वृत्तीचाही नाही. पण बायकोच्या निमित्ताने या मित्रांना भेटत होतो. प्रत्येकाच्या तोंडी दर तीनचार वाक्यांनंतर आत्या यायचीच. मला आश्चर्य वाटायचं. आत्या न बघताही कळत राहायची. प्रत्यक्ष भेट खूप उशीरा झाली. मला त्यांच्या घरी नेण्यात आलं तेव्हा. भेटायला नव्हे... दाखवायला !

शांत गोल गोरा चेहरा. त्यावर सतत एक स्मित. हसू नव्हे, स्मितच ते. अगदी आतून उमललेलं. निम्मे गाल झाकणारा काळ्या काड्यांचा चष्मा. जुन्या वळणाची वेणी. बारीक फुलांच्या डिझाईनची फिक्या रंगाची साडी. चालणं संथ, बोलणं त्याहूनही शांत. त्यात नुकत्याच सुरात लावलेल्या पेटीसारखी आस. कंसातली वाक्यं मोठ्याने बोलल्यासारखी विचार करून बोलण्याची सवय. पण पुस्तकी कृत्रिमतेचा लवलेशही नाही. शब्दांबरोबरच मधल्या रिकाम्या जागाही ऐकू यायच्या. त्या पहिल्या भेटीतच एक न सांगता येणारं नातं जुळून गेलं.

एरवी बोलताना कोणी विरोधी मत मांडलं की संवाद मसालेदार होतो. इथे सारंच काही गोड आणि स्निग्ध. पण मिळमिळीत नाही. शंभर टक्के आपलेपणाचं बोलणं. त्यासाठी विशेष ओळखीचीही आवश्यकता नाही. पण त्या मोकळेपणामागे स्त्रीची पारंपरिक मर्यादा जाणवायची. ओले शब्द आणि गोड सुरांच्या मागे एक धाकाची छडीही लपवलेली दिसायची. तुम्ही जे म्हणाल त्याला सहमती; पण तीही विचारपूर्वक. बरं, या मतांमागचा विचार कितीही ठाम असला तरी टोकदारपणा नावालाही नाही. असं वाटायचं की त्या आपलं सारं ऐकून घेतायत. स्वतः फार बोलत नाहीयेत. आज जाणवतं की त्या बोलायच्या त्याहीपेक्षा अधिक बोलतं करायच्या.

एकदा त्यांच्या घरी कोणा एका सायकोथेरपिस्टचा फोटो पाहिला. तो म्हणे दूर अंतरावरूनही उपचार करतो. ज्याचा त्याचा विश्वास असतो. माझा नव्हता. मी विरोधी सूर मांडला. त्यात नाही म्हटलं तरी थोडा आक्रमकपणा होताच.

‘हो? तुला असं वाटतं?’ त्यांनी विचारलं. या प्रश्नात त्यांच्या विश्वासावर खडा बसल्याचा आवाज नव्हता तर ‘मग तुला काय वाटतं ते सांग, मला काहीतरी नवीन ऐकायला आवडेल’ अशी प्रेमळ पण बोलतं करायला लावणारी सुचना होती. मी गडबडलो. शब्दांना इकडेतिकडे करत वेळ मारून नेली. त्यावर,

‘पण, कोणत्या तरी एका बाजूने प्रत्यक्ष प्रयत्न करून पाहायला काय हरकत आहे?’ अशी गोड सुरात दटावणी आली.

म्हणजे एकतर मी बाजू सोडायची किंवा त्यांची चूक दाखवून द्यायची. त्यांची तर कशालाही तयारी होती. अशा सरळसाध्या पवित्र्याने केवळ दोन चालींमध्ये त्यांनी मला चेकमेट केलं होतं. सात्विक गोडवा तुमची कशी पंचाईत करतो याचं हे उत्तम उदाहरण. कोणताही तात्विक तोरा नाही की वाद घालण्याची खुमखुमी नाही. होती ती स्वीकार करण्याची निर्मळ तयारी. 

अशा थेट निर्णयाला भिडणाऱ्या स्नेहस्निग्ध चकमकीत शरण जाण्यावाचून पर्यायच नसतो.  बोलताना आपल्या अहम्‌चे कंगोरे घासून निघतात. मत पटवून देण्यासाठीचे मोठाल्ले शब्द, आग्रही स्वरांमागची व्यर्थता जाणवत राहते. खरं तर आपल्याला समोरच्याला भेटायचंच नसतं. आपलंच गाणं गात स्वतःशी रमायचं असतं. आपल्या मतांचा, अनुभवांचा विजय कोणासमोर तरी साजरा करायचा असतो. आणि अशासाठी त्या व्यक्तीवर आपल्याला अधिकार जमवायचा असतो. आत्या तर स्वतःहून त्यांचे सारे हक्क तुमच्या स्वाधीन करायच्या. पाय जागेवर ठेवायला शिकवून हातावर सहजपणे कौतुकाची वडी ठेवायच्या. तुमच्यातूनच काहीतरी मोलाचं काढून द्यायच्या. आपल्या आतल्या कुठल्यातरी भींती पडतायत, गाठी सुटतायत असं वाटत राहायचं. नक्की काय ते नाही सांगता येणार पण कशावरचा तरी विश्वास सुदृढ व्हायचा. आत कुठेतरी शाश्वत वाटायचं.

पण कितीही जवळचं वाटलं तरी मला त्याच्यात काहीतरी गूढ जाणवायचं. जी माणसं स्वतःविषयी फार बोलत नाहीत ती समजायला अवघड असतात. कुठल्या कुठल्या गाठी सांभाळून असतात, वाक्यावाक्याला कोणत्या संदर्भांच्या अडथळ्यांची शर्यत पार करत असतात कोण जाणे. कोणत्यातरी गाफिल क्षणी बांध फुटेल आणि आतलं बाहेर पडेल याची आपल्याच मनात उगा धाकधुक असते. 

अर्थात हा झाला माझा कयास. पण आत्याने दुसर्‍याला पचवण्याआथी स्वतःला पचवलं असावं. हे तर अधिकच अवघड. यानंतरच तर खरा संवाद चालू होतो. अशा व्यक्ती तुमच्या मनातल्या प्रश्नांवर गोड हसतात तेव्हा विनाशब्दांची उत्तरं मिळतात.

या नात्याला नाव काय द्यावं? अशा स्निग्धतेला नाव देणं, त्याबद्दल काही लिहिणं अवघडच. 

अशा वेळी कागदावर शाईऐवजी तेलाचा लहानचा थेंब ठेवावा. तो आपसूक कागदभर होतो... शाईसारखा वर वर न राहता कागदात मिसळून जातो... सार्‍या शब्दांना हलकेच जोडून घेतो... स्वतः अबोल राहतो... या थेंबाने लिहिलेलं तेच खरं नातं...

किंवा शब्दातच सांगायचं तर त्याचं नाव... ‘आत्या’

...प्रवीण जोशी
98505 24221
pravin@pravinjoshi.com