इडली, काका आणि मी

वीसेक वर्षांपूर्वी पुण्यात वडापावच्या गाड्यांबरोबर इडलीचेही स्टॉल्स दिसू लागले होते. वडापावपेक्षा इडली अधिक सात्विक, म्हणूनही असेल कदाचित पण त्यांचं प्रमाण सदाशिव पेठेत अधिक होतं. तिथलेच हे एक इडली स्टॉलवाले अस्सल पुणेरी काका.

उंची जेमतेम साडेचार फूट. वय पन्नाशीच्या आसपास पण शरीरात आणि वागण्यात कुठेही काहीही सैल सुटलेपणा नाही. घोटून दाढी केलेला चौकोनी चेहरा. त्यावर मोजूनमापून हास्य. ‍गिऱ्हाईकांशी अघळपघळ जवळीकही नाही आणि तुसडेपणाही नाही. बोलण्याला एक कोकणस्थी धार. स्वच्छ पांढरा पायजमा, हातधुलाईची ताणून वाळवलेली हाफ बंडी. त्यातून क्वचित डोकावणारं जानवं. खांद्यावर हात पुसायला एक नॅपकिन. सारं काम चोख टापटिपीचं.

एका जुनाट वाड्यातल्या अर्ध्या खणाच्या टिचभर जागेत त्यांचा स्टॉल होता. एका वेळी एकच माणूस जाऊ शकेल अशा छोटाशा बोळातून आत जावं लागे. एकदा आत शिरलं की मनात आणलं तरी परतीची वाट बंद. कारण मागे गिऱ्हाईकं दाटीवाटीने उभी असत. आत प्रवेश मिळाला की आपण वाड्यातल्या एखाद्या मित्राच्या माजघरात आलो आहोत असं वाटायचं. त्या लहानशा जागेत सांबाराचा वास आणि इडलीची वाफ साठून राहिलेली असे. रेडिओवर हलक्या आवाजात हिंदी मराठी गाणी चालू असत. डावीकडे कडप्प्याचा ओटा आणि त्याला लागून लहानशी मोरी. उजवीकडे अक्षरशः अडीच टेबलं. त्यावर सहा फूल आणि दोन हाफ अशी आठच माणसं कशीबशी बसू शकायची. काकांकडे काचेच्या डिशेसही मोजून आठच होत्या.

हा व्यवसाय त्यांनी निवृत्तीनंतर स्वीकारलेला असावा. ते आधी काय करायचे हे ‍कधी कळलं नाही; पण वृत्ती नोकरीची नव्हती हे खरं. व्यवहाराला अतिशय पक्के. शिस्त बिनसलेली आजिबात चालायची नाही. संध्याकाळी बरोब्बर सहा ते आठ ही स्टॉलची वेळ. ‘सहाच्या आधी येणाऱ्यांकडे बघायचं नाही आणि आठ वाजता गिऱ्हाईकाच्या तोंडावर दरवाजा लावून घ्यायचं.’ हा पुणेरी नियम होता. ‍इडली पार्सल हवी असेल तर आदल्या दिवशी सांगावं लागे. ‘इथल्या गिऱ्हाईकांचा हिशोब चुकतो माझा’ हे उत्तर तयार असायचं. त्यातून कुणी गिऱ्हाइकानं लाईन चुकवण्यासाठी पार्सल मागितलंच तर सदाशिव पेठी आवाजात ऐकवत, ‘इथे एक डिश खाल्ली तरच पार्सल.’ गंमत म्हणजे हा सारा व्यवहारीपणा कधी टोचायचा नाही.

प्रत्येक व्यवसायाचं एक लहानसं गुपित असतं, थोडी चलाखीही असते. तशी काकांकडेही होतीच. गिऱ्हाईकाच्या डिशमधली इडली संपत आली की ते आग्रहाने सांबार वाढीत. आणि सांबार संपत आलं की इडली. त्यामुळे गिऱ्हाईक एक काहीतरी अजून मागतच राही. आपण हरतोय असं वाटलं की चटणीची वाटी पुढे करायचे. हा प्रकार पोट भरेपर्यंत चालत राहायचा. इडली वाढायची त्यांची लकब मस्त लयदार होती. बोटांच्या पुढच्या पेरांत नजाकतीने धरलेली इडली, डिशला स्पर्श न करता अलगद सांबारात सोडायचे. लगेच दूर होत पंचाला बोटं पुसायचे. पण तरी हे अगत्य खोटं किंवा व्यावसायिक होतं असं कधीच वाटलं नाही.

मी त्या स्टॉलच्या जवळच राहायचो. पण काका कधी कुणाशी गप्पा मारताना, कुणाकडे जातायेताना दिसायचे नाहीत. त्यांचा स्वभाव मुळचा बोलका असावा. कारण कधीतरी एकदम मनापासून बोलायला लागायचे. मग ‘गिऱ्हाईकाशी ओळख वाढली तर उधारी द्यावी लागते’ हे व्यापाराचं मराठी सूत्र आठवून अचानक गप्प व्हायचे. पण तशा उसन्या घुमेपणाचा त्यांना त्रासच होत असावा. आठ वाजत आले की हे मौन ढिलं पडत जायचं. अर्थात तरीपण उधारी मागणाऱ्याची भीडभाड ठेवली जायची नाहीच.

एके दिवशी इडली खाऊन निघताना लक्षात आलं; आपल्याकडे सुटे पैसे नाहीत. आज काका काहीशा वेगळ्या मूडमध्ये होते. दुसरीकडे कुठेतरी बघत ‘असू दे हो. नेहमी येता तुम्ही’ असं म्हणाले. त्या दिवशी मी इतर गिऱ्हाईकांकडे तुच्छतेचा कटाक्ष टाकत विजयी मुद्रेनेच त्या बोळातून बाहेर पडलो. दुसऱ्या दिवशी पाहतो तर वाड्याचा तो भाग रोड वायडिंगसाठी पाडत होते. स्टॉल बंद झाला होता.

काका तेव्हापासून आजपर्यंत परत कधीही दिसले नाहीत. कुठे असतात माहित नाही.

वीसेक वर्षांपूर्वीची ही साधीशीच गोष्ट पण एक विलक्षण तुटकेपण देऊन गेली. काहीतरी हरवलंय असं वाटून राहिलं आहे. आपलीही गंमतच असते. स्टॉल बंद होणार आहे हे आधी समजलं असतं तरी काय जन्माच्या इडल्या खाऊन घेणार होतो का? पण गोष्ट फक्‍त इडलीपुरती नाहीच. एखादं आवडलेलं वातावरण आपल्या सिस्टीमचाच भाग होऊन जातं. नकळत आपली गरज बनतं. तसं काहीसं झालं आहे. अगदी शेवटच्या दिवशी त्यांचं उधारी न देण्याचं तत्व माझ्याकडून चुकून मोडलं गेलं, त्याचंही वाईट वाटतंय.

एवढं सगळं सांगायचं कारण एकच. तुम्हाला कुणाला ते काका सध्या कुठे असतात हे कळलं तर कृपया कळवा. त्यांचं नाव आणि तो स्टॉल कुठे होता हे सांगायची तशी आवश्यकता नाही. तिथली चव, वातावरण ज्यांनी अनुभवलं असेल त्यांना आपसूक कळेलच. काका भेटलेच तर मी दोन गोष्टी करेन. त्या दिवशीचे राहिलेले पैसे देईन आणि हळूच त्यांच्या त्या आठ काचेच्या डिशेसपैकी एखादी मागून घेईन.

मला खात्री आहे, माझ्या हातात ती लखलखीत डिश दिसल्याबरोबर ते इडली आणि सांबार आलटून पालटून वाढत राहतील...

 

...प्रवीण जोशी
98505 24221
pravin@pravinjoshi.com